Ψυχολογική στήριξη των παιδιών και των εφήβων κατά την περίοδο της πανδημίας του κορωνοϊού

Η πανδημία του ιού COVID – 19 έχει επιδράσει στις ζωές όλων των ανθρώπων του πλανήτη. Η καθημερινότητα όλων μας έχει αλλάξει άρδην. Ο εγκλεισμός στο σπίτι είναι ένα πρωτόγνωρο δεδομένο για όλους μας. Κάποιοι δυστυχώς βιώνουν και τις σκληρότερες επιπτώσεις της, καθώς χάνουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα.

Τι συμβαίνει όμως με τα παιδιά και τους εφήβους; Ποιες είναι οι αναμενόμενες αντιδράσεις τους απέναντι στα όσα συμβαίνουν; Πώς θα τους στηρίξουμε ψυχολογικά σε αυτή την ιδιαίτερη περίοδο;

Αρχικά, είναι σημαντικό να αναφέρω πως η πανδημία του κορωνοϊού αποτελεί μία κρίση. Οι κρίσεις, όπως είναι προφανές, προκαλούν έντονο άγχος και αποδιοργάνωση και χαρακτηρίζονται από αδυναμία ελέγχου και διαχείρισης όσων συμβαίνουν (Roberts, 2000). Ωστόσο, η επιτυχημένη επίλυσή τους μπορεί να οδηγήσει στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και της ψυχικής ανθεκτικότητάς μας, ενόψει μελλοντικών στρεσογόνων καταστάσεων (Χατζηχρήστου, 2011).

Οι αντιδράσεις των παιδιών και των εφήβων στην παρούσα κατάσταση είναι φυσιολογικές και αναμενόμενες. Ποικίλλουν ανάλογα με την ηλικία, την ιδιοσυγκρασία και τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας του ατόμου. Οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να αφορούν παλινδρόμηση, δηλαδή μετάβαση σε προηγούμενο αναπτυξιακό στάδιο, συναισθηματικά και σωματικά συμπτώματα (Brock, Sandoval, & Lewis, 2005).

Ειδικότερα, στην προσχολική ηλικία, τα παιδιά μπορεί να εκδηλώσουν νυχτερινή ενούρηση, πιπίλισμα του δακτύλου, φόβο για το σκοτάδι, τικ, τραυλισμό, προσκόλληση στους γονείς ή ανυπακοή σε αυτούς και ανορεξία.

Στη σχολική ηλικία, τα παιδιά μπορεί να εμφανίσουν αδυναμία συγκέντρωσης, ευερεθιστότητα, επιθετικότητα, πονοκεφάλους, προβλήματα διατροφής και ύπνου, όρασης και ακοής, καθώς και δερματοπάθειες.

Τέλος, οι έφηβοι μπορεί να παρουσιάσουν μείωση προηγούμενης υπεύθυνης συμπεριφοράς, αύξηση των συγκρούσεων με τους γονείς, απώλεια ενδιαφέροντος για κοινωνικές επαφές, πονοκεφάλους, ανορεξία, προβλήματα πέψης και απροσδιόριστους πόνους.

(Brock, Sandoval. & Lewis, 2005; Kreuger, & Stretch, 2003).

Κάποια παιδιά ή έφηβοι είναι περισσότερο ευάλωτα στο να εκδηλώσουν τα παραπάνω συμπτώματα. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν όσοι έχουν βιώσει κάποια προηγούμενη απώλεια, αντιμετωπίζουν ήδη κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας, δεν έχουν ούτε αρκετές εσωτερικές δυνάμεις ούτε επαρκή υποστήριξη από το περιβάλλον τους, ανησυχούν για την υγεία κάποιου δικού τους προσώπου και βίωσαν τις μεγαλύτερες απώλειες από την πανδημία (Brock, 2009).

Αξίζει να σημειωθεί πως τα συμπτώματα που προαναφέρθηκαν δεν αποτελούν ένδειξη ψυχοπαθολογίας, αλλά φυσιολογικές αντιδράσεις απέναντι στην κρίση, εφόσον η περίοδος του εγκλεισμού δεν έχει ξεπεράσει τους 6 μήνες (Brock, 2009).

Ποιες όμως είναι οι ανάγκες των παιδιών και των εφήβων σε αυτή την κρίσιμη περίοδο;

Αρχικά, έχουν την ανάγκη να κατανοήσουν την κατάσταση. Έτσι, καταφέρνουν να απομυθοποιήσουν τον κορωνοϊό και να εξοικειωθούν με όσα τυχόν φοβούνται. Συνεπώς, εμείς οι ενήλικες πρέπει να απαντάμε σε όλες τις ερωτήσεις τους χρησιμοποιώντας κατάλληλο λεξιλόγιο για την ηλικία τους. Έτσι, θα ενημερωθούν ορθά για την κατάσταση και θα αποφευχθεί η πιθανότητα να δημιουργήσουν μη ρεαλιστικές ερμηνείες με το μυαλό τους, οι οποίες θα επιτείνουν τις δυσκολίες τους.

Επιπλέον, μια ακόμα ανάγκη που έχουν αυτή την περίοδο είναι να εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Είναι σημαντικό να ακούσουμε το πως βιώνουν αυτά που τους συμβαίνουν. Στόχος μας είναι να βοηθήσουμε τα παιδιά και τους εφήβους να αναγνωρίσουν και να αποδεχτούν το συντομότερο τα συναισθήματά τους, κατανοώντας ότι είναι φυσιολογικά και αναμενόμενα.

Ακόμη, έχουν ανάγκη για συναισθηματική στήριξη. Η αλλαγή στην καθημερινότητά τους καθώς και η ασθένεια ή απώλεια κοντινού προσώπου τους προκαλεί ποικίλα συναισθήματα. Είναι μεγίστης σημασίας το να αποδέχονται όλα τα συναισθήματά τους, είτε ευχάριστα είτε δυσάρεστα, χωρίς να τα διαχωρίζουν σε «καλά» ή «κακά». Έτσι, θα μπορούν να τα μοιράζονται με τους άλλους και να συνειδητοποιήσουν πως όλοι μας αισθανόμαστε παρομοίως στην τωρινή κατάσταση. Ακόμα κι αν δεν το δείχνουν, έχουν την ανάγκη ενός καλού ακροατή, προκειμένου να επεξεργαστούν τα συναισθήματά τους.

Τέλος, τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν την ανάγκη να αναπτύξουν δεξιότητες που συμβάλλουν στην προσαρμογή τους στις νέες συνθήκες που έχουν προκύψει.

(Χατζηχρήστου, 2011; National Child Traumatic Stress Network, Terrorism and Disaster Network Committee, 2011; Jones, 2008; National Association of School Psychologists, 2003)

Πρακτικές συμβουλές για τη στήριξη των παιδιών και των εφήβων στη διάρκεια της πανδημίας

1.   Μιλήστε στα παιδιά με ψυχραιμία, αφού έχετε ενημερωθεί από έγκαιρες πηγές, διατηρώντας βλεμματική επαφή μαζί τους.

2.   Ενημερώστε τα για την κατάσταση με όσο πιο κατανοητό λεξιλόγιο γίνεται. Πείτε πως δεν βρισκόμαστε σε διακοπές, αλλά μένουμε στο σπίτι ώστε να προλάβουμε την εξάπλωση του ιού. Στα παιδιά που βρίσκονται στην προσχολική ηλικία είναι ιδανική η ανάγνωση των παραμυθιών από το διαδίκτυο με θέμα τον κορωνοϊό, όπως «Το θαύμα των παιδιών» από την Αναστασία Ξηρομερίτου και «Το πάθημα του κορωνοϊού» από την Βασιλική Νίκου.

3.   Περιορίστε την έκθεση των παιδιών προσχολικής και σχολικής ηλικίας σε σχετικές ειδήσεις από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, καθώς δεν επεξεργάζονται τις πληροφορίες με τον ίδιο τρόπο με τους εφήβους και τους ενήλικες. 

4.   Παρακολουθείστε βίντεο που παρουσιάζουν την προσωπική υγιεινή και τονίζουν τη σημασία της. Ένα από τα ηλεκτρονικά παραμύθια που προανέφερα περιλαμβάνει και παιχνίδια σχετικά με το πλύσιμο των χεριών.

5.   Αφιερώστε χρόνο και απαντήστε σε όλες τις ερωτήσεις τους.

6.   Καθησυχάστε τα λέγοντας πως το κράτος έχει πάρει εγκαίρως πολύ δραστικά μέτρα και, εφόσον μένουμε στο σπίτι, όλα θα πάνε καλά. Πείτε τους πως ακόμα κι αν νοσήσουν θα το περάσουν σαν μία απλή γρίπη. Όμως είναι σημαντικό να προσέχουν τους παππούδες (ή οποιονδήποτε άλλον ανήκει σε ευπαθή ομάδα), καθώς ο οργανισμός τους είναι ευαίσθητος και δεν ξέρουμε πως θα αντιδράσει.

7.   Εάν το χρειάζονται και δεν υπάρχει κίνδυνος να μεταφέρετε τον ιό, χρησιμοποιείστε τη σωματική επαφή (αγκαλιά, χάδι κλπ.) για να τα καθησυχάσετε και να τα παρηγορήσετε.

8.   Ενθαρρύνετέ τα να αναγνωρίσουν και να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με το δικό τους τρόπο, χωρίς να τα κρίνετε.

9.   Αναγνωρίστε πως τα συναισθήματά τους είναι φυσιολογικά και αναμενόμενα. Αν είναι βοηθητικό για τα παιδιά, μοιραστείτε και τα δικά σας συναισθήματα γύρω από την κατάσταση.

10.        Δημιουργείστε μία νέα ρουτίνα μέσα στο σπίτι και τηρείστε την. Το πρόγραμμα βοηθά τα παιδιά να αισθάνονται ασφάλεια και πως η ζωή συνεχίζεται.

11.        Αξιοποιείστε τις δυνατότητες που σας παρέχει ο εγκλεισμός στο σπίτι. Η ζωγραφική, οι χειροτεχνίες, τα παιχνίδια, το θέατρο, η μαγειρική κλπ. είναι μόνο μερικές από αυτές.

12.        Ασκηθείτε. Αν η κατάσταση της υγείας σας το επιτρέπει και τηρούνται τα απαιτούμενα μέτρα ασφαλείας, βγείτε έξω για σωματική άσκηση. Διαφορετικά, παίξτε παιχνίδια που περιλαμβάνουν κίνηση, όπως κρυφτό ή κυνηγητό (μπορείτε να διαμορφώσετε έναν χώρο του σπιτιού σας έτσι ώστε να μην προκληθούν ατυχήματα), παρακολουθήστε κάποιο διαδικτυακό πρόγραμμα γυμναστικής ή χορέψτε.

13.        Ενθαρρύνετε την διατήρηση των σχέσεων των παιδιών με τους φίλους τους. Μέσα στο πρόγραμμα βάλτε χρόνο επικοινωνίας με αυτούς μέσω της τεχνολογίας.

14.        Επισημάνετε τα θετικά του κατ’ οίκον περιορισμού. Τονίστε πως το περιβάλλον γίνεται πιο καθαρό, περνούν περισσότερο χρόνο με τους γονείς, αναπτύσσουν νέες δεξιότητες κλπ.

15.        Καλλιεργείστε την έννοια της ευγνωμοσύνης. Πείτε τους πως παρά την αλλαγή αυτή στην καθημερινότητά σας, πρέπει να είστε ευγνώμονες για όσα έχετε, όπως υγεία, φαγητό κλπ.

16.        Εστιάστε στο παρόν. Αποφύγετε να αναφέρετε άγχη και φόβους για το μέλλον.

17.        Σε περίπτωση που κάποιο κοντινό τους πρόσωπο έχει νοσήσει, αποφύγετε να κατηγορήσετε άλλους μεταφέροντας ευθύνες όπως «Η Σοφία δεν πρόσεχε και αρρώστησε και θα φταίει εκείνη αν αρρωστήσει η γιαγιά της».

18.        Εάν έχετε βιώσει κάποια απώλεια, μην αποκρύψετε το γεγονός από τα παιδιά και δώστε τους τη δυνατότητα να θρηνήσουν.

19.        Κανονίστε μία διαδικτυακή συνεδρία με κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας αν εσείς ή τα παιδιά νιώθετε πως δεν βρίσκετε τη στήριξη που χρειάζεστε ή τα συμπτώματά τους χειροτερεύουν.

Η πανδημία του ιού COVID – 19 είναι μία πρωτόγνωρη κατάσταση για όλους μας. Όμως, η μεγαλύτερη βοήθεια που μπορούμε να προσφέρουμε στους νεότερους δεν είναι να τους προφυλάξουμε από τις δυσκολίες της ζωής ούτε να εξαλείψουμε τον ψυχικό τους πόνο. Αντιθέτως είναι να τους παρέχουμε ευκαιρίες για να αναπτύξουν ψυχικά εφόδια και αυτοπεποίθηση για να τα βγάλουν πέρα και να ωριμάσουν μέσα από όσα φέρνει η ζωή στο δρόμο τους.

Χριστίνα Αρετάκη

Φιλόλογος – Ειδική Παιδαγωγός (MSc) 

Βιβλιογραφία

Brock, S.E., Sandoval, J., & Lewis, S (2005). Διαχείριση κρίσεων στο σχολείο: Εγχειρίδιο για τη δημιουργία ομάδων διαχείρισης κρίσεων στο σχολείο (Preparing for crisis in the schools: A manual for building school crisis response teams) (2^η έκδ., Επιστημονική επιμέλεια ελληνικής έκδοσης και πρόλογος Χ. Χατζηχρήστου, Μετάφραση: Ε. Θεοχαράκη). Αθήνα: Τυπωθήτω.

Jones, L. (2008). Responding to the needs of children in crisis. International Review of Psychiatry, 20 (3), 291-303.

Kreuger, L.,  & Stretch, J. (2003). Identifying and helping long term child and adolescent disaster victims: model and method. Journal of Social Service Research, 30 (2), 93-108.

National Association of School Psychologists (2003). Helping Children Cope With Crisis: Care for Caregivers. Bethesda, MD: National Association of School Psychologists.

National Child Traumatic Stress Network, Terrorism and Disaster Network Committee (2011). Coping in Hard Times: Fact Sheet for School Staff, Teachers, Counselors, Administration, Support Staff. Los Angeles and Durham, NC: National Center for Child Traumatic Stress.

Roberts, A. R. (2000). An overview of crisis theory and crisis intervention. In A. R. Roberts (Ed.), Crisis intervention handbook: Assessment, treatment and research (pp. 3-30). New York, NY: Oxford University Press.

Χατζηχρήστου, Χ. (Επιμ.) (2012). Διαχείριση Κρίσεων στη Σχολική Κοινότητα.Αθήνα: Τυπωθήτω.