Πώς να μιλήσουμε στα παιδιά και τους εφήβους για τον πόλεμο στην Ουκρανία;

Η εμπόλεμη σύρραξη στην Ουκρανία τις τελευταίες εβδομάδες έχει προκαλέσει ανησυχία σε όλους μας. Οι σκληρές και βίαιες εικόνες που μεταδίδονται καθημερινά από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης μας δημιουργούν συναισθήματα λύπης, καθώς και άγχους και φόβου για πιθανή εξάπλωση του πολέμου.

 Τι συμβαίνει όμως με τα παιδιά και τους εφήβους;

Πως αντιλαμβάνονται τον πόλεμο; Ποιες είναι οι αναμενόμενες αντιδράσεις τους απέναντι στα όσα συμβαίνουν; Πώς θα τους μιλήσουμε για τον πόλεμο; Πώς θα τους στηρίξουμε ψυχολογικά σε αυτή την περίοδο;

Οι αντιδράσεις των παιδιών και των εφήβων στην παρούσα κατάσταση είναι φυσιολογικές και αναμενόμενες. Διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία, την ιδιοσυγκρασία και τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας του ατόμου. Οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να αφορούν παλινδρόμηση, δηλαδή μετάβαση σε προηγούμενο αναπτυξιακό στάδιο, συναισθηματικά και σωματικά συμπτώματα.

 

Ειδικότερα, στην προσχολική ηλικία, τα παιδιά μπορεί να εκδηλώσουν νυχτερινή ενούρηση, πιπίλισμα του δακτύλου, φόβο για το σκοτάδι, τικ, τραυλισμό, προσκόλληση στους γονείς ή ανυπακοή σε αυτούς και ανορεξία.

 

Στη σχολική ηλικία, τα παιδιά μπορεί να εμφανίσουν αδυναμία συγκέντρωσης, ευερεθιστότητα, επιθετικότητα, πονοκεφάλους, προβλήματα διατροφής και ύπνου, όρασης και ακοής, καθώς και δερματοπάθειες.

 

Τέλος, οι έφηβοι μπορεί να παρουσιάσουν μείωση προηγούμενης υπεύθυνης συμπεριφοράς, αύξηση των συγκρούσεων με τους γονείς, απώλεια ενδιαφέροντος για κοινωνικές επαφές, πονοκεφάλους, ανορεξία, προβλήματα πέψης και απροσδιόριστους πόνους.

 

Κάποια παιδιά ή έφηβοι είναι περισσότερο ευάλωτα στο να εκδηλώσουν τα παραπάνω συμπτώματα. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν όσοι έχουν βιώσει κάποια προηγούμενη απώλεια, αντιμετωπίζουν ήδη κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας, δεν έχουν ούτε αρκετές εσωτερικές δυνάμεις ούτε επαρκή υποστήριξη από το περιβάλλον τους και ανησυχούν για κάποιο δικό τους πρόσωπο που τυχόν βρίσκεται στις εμπόλεμες περιοχές.

 

Αξίζει να σημειωθεί πως τα συμπτώματα που προαναφέρθηκαν δεν αποτελούν ένδειξη ψυχοπαθολογίας, αλλά φυσιολογικές αντιδράσεις απέναντι στο γεγονός αυτό (εφόσον η έναρξή του συνέβη πριν από 2 εβδομάδες).

 

Ποιες όμως είναι οι ανάγκες των παιδιών και των εφήβων σε αυτή την κρίσιμη περίοδο;

 

Αρχικά, έχουν την ανάγκη να κατανοήσουν την κατάσταση, προκειμένου να καταφέρνουν να απομυθοποιήσουν τον πόλεμο. Συνεπώς, εμείς οι ενήλικες πρέπει να απαντάμε σε όλες τις ερωτήσεις τους χρησιμοποιώντας κατάλληλο λεξιλόγιο για την ηλικία τους. Έτσι, θα ενημερωθούν ορθά γι’ αυτήν και θα αποφευχθεί η πιθανότητα να δημιουργήσουν μη ρεαλιστικές ερμηνείες με το μυαλό τους, οι οποίες θα επιτείνουν τις δυσκολίες τους.

 

Επιπλέον, μια ακόμα ανάγκη που έχουν αυτή την περίοδο είναι να εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Είναι σημαντικό να ακούσουμε το πως βιώνουν αυτά που τους συμβαίνουν. Στόχος μας είναι να βοηθήσουμε τα παιδιά και τους εφήβους να αναγνωρίσουν και να αποδεχτούν το συντομότερο τα συναισθήματά τους, κατανοώντας ότι είναι φυσιολογικά και αναμενόμενα.

 

Τέλος, έχουν ανάγκη για συναισθηματική στήριξη. Οι ειδήσεις καθώς και οι σκληρές εικόνες με τις οποίες έρχονται σε επαφή τους προκαλούν αρνητικά συναισθήματα. Είναι μεγίστης σημασίας το να τα αποδέχονται χωρίς να τα ενοχοποιούν. Έτσι, θα μπορούν να τα μοιράζονται με τους άλλους και να συνειδητοποιήσουν πως όλοι μας αισθανόμαστε παρομοίως στην τωρινή κατάσταση. Ακόμα κι αν δεν το δείχνουν, έχουν την ανάγκη ενός καλού ακροατή, προκειμένου να επεξεργαστούν τα συναισθήματά τους.

 

Πρακτικές συμβουλές

1.   Αποφασίστε να αναφερθείτε στο θέμα του πολέμου, ακόμα κι αν η χώρα μας δεν επηρεάζεται άμεσα, καθώς θα έχουν ακούσει γι’ αυτόν είτε από το κοινωνικό περιβάλλον τους είτε από τα ΜΜΕ.

2.   Μιλήστε τους με ψυχραιμία και ειλικρίνεια, αφού έχετε ενημερωθεί από έγκαιρες πηγές, διατηρώντας βλεμματική επαφή μαζί τους.

3.   Ξεκινήστε τη συζήτηση διερευνώντας τι ξέρουν ήδη για τα γεγονότα, κάνοντας ερωτήσεις όπως: «Μιλάει ο δάσκαλός σου ή οι φίλοι σου για τον πόλεμο»;

4.   Ενημερώστε τα για την κατάσταση με κατάλληλο λεξιλόγιο για την ηλικία τους. Πείτε τους πως κάποιοι άνθρωποι σε μια άλλη χώρα διαφωνούν σε ο, τι είναι σημαντικό γι’ αυτούς και γι’ αυτό το λόγο πολλές φορές γίνεται πόλεμος. Τονίστε τους όμως πως η λύση των συγκρούσεων με τη βία δεν είναι κάτι σωστό.

5.   Στα παιδιά που βρίσκονται στην προσχολική ηλικία είναι ιδανική η ανάγνωση των παραμυθιών σχετικών με αυτό το θέμα, όπως «Μέλη και Μελέκ» από τη Βάνα Μαυρίδου.

6.   Περιορίστε την έκθεση των παιδιών προσχολικής και σχολικής ηλικίας σε σχετικές ειδήσεις από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, καθώς δεν επεξεργάζονται τις πληροφορίες με τον ίδιο τρόπο με τους εφήβους και τους ενήλικες. 

7.   Αποφύγετε να εξηγήσετε για ποιο λόγο κάποιοι άνθρωποι πληγώνουν σκόπιμα τους άλλους και πως αυτό οδηγεί σε πόλεμο γιατί είναι ένα πολύπλοκο θέμα και πολλά παιδιά μπορεί να τρομάξουν.

8.   Τονίστε τους πως δεν ευθύνονται για την κατάσταση εκείνα, αλλά άλλοι άνθρωποι.

9.   Μη χρησιμοποιείτε θετικούς ή αρνητικούς χαρακτηρισμούς για μια χώρα ή μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων γιατί άθελά σας μπορεί να οδηγήσετε στη δημιουργία προκαταλήψεων γύρω από αυτές.

10.        Αφιερώστε χρόνο και απαντήστε σε όλες τις ερωτήσεις τους.

11.        Ως προς τους εφήβους, μπορείτε να μιλήσετε με περισσότερες λεπτομέρειες για τα γεγονότα που συμβαίνουν. Ωστόσο, και πάλι θα πρέπει να είστε ειλικρινείς και ψύχραιμοι. Μην περιορίσετε την έκθεσή τους σε ειδήσεις, καθώς μέσα από τη σύγχρονη τεχνολογία γνωρίζουν ήδη αρκετά για τον πόλεμο.

12.        Καθησυχάστε τα λέγοντας ο πόλεμος αυτός δεν μας επηρεάζει άμεσα, συνεπώς είμαστε ασφαλείς. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε και ένα χάρτη, ώστε να δουν πόσο μακριά γίνεται ο πόλεμος.

13.        Αν σας ρωτήσουν τι θα συμβεί τελικά με τον πόλεμο, απαντήστε πως δε γνωρίζετε.

14.        Χρησιμοποιείστε τη σωματική επαφή (αγκαλιά, χάδι κλπ.) για να τα καθησυχάσετε και να τα παρηγορήσετε.

15.        Ενθαρρύνετέ τα να αναγνωρίσουν και να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με το δικό τους τρόπο, χωρίς να τα κρίνετε.

16.        Αναγνωρίστε πως τα συναισθήματά τους είναι φυσιολογικά και αναμενόμενα. Αν είναι βοηθητικό για τα παιδιά, μοιραστείτε και τα δικά σας συναισθήματα γύρω από την κατάσταση.

17.        Διατηρείστε το καθημερινό πρόγραμμα που είχατε μέχρι τώρα. Με αυτό τον τρόπο, τα παιδιά αισθάνονται ασφάλεια και πως η ζωή συνεχίζεται.

18.        Ενθαρρύνετέ τα να συνεχίσουν να κάνουν πράγματα που τους δίνουν ευχαρίστηση (παιχνίδι, χορός, τραγούδι κλπ.) χωρίς να αισθάνονται τύψεις.

19.        Καλλιεργείστε την έννοια της ευγνωμοσύνης. Πείτε τους πως πρέπει να είστε ευγνώμονες για το ότι έχετε ειρήνη, υγεία, σπίτι και φαγητό, καθώς κάποιοι άνθρωποι δεν τα έχουν λόγω των συνθηκών.

20.        Εστιάστε και απολαύστε το παρόν. Αποφύγετε να αναφέρετε άγχη και φόβους για το μέλλον.

21.        Βοηθήστε τους πληγέντες από τον πόλεμο, κάνοντας χρηματική ή υλική δωρεά σε οργανώσεις που τους βοηθούν. Έτσι, τα παιδιά θα αισθανθούν ανακούφιση που συνδράμουν θετικά σε αυτή τη δύσκολη κατάσταση.

22.        Κανονίστε μία διαδικτυακή συνεδρία με κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας αν εσείς ή τα παιδιά νιώθετε πως δεν βρίσκετε τη στήριξη που χρειάζεστε ή τα συμπτώματά τους χειροτερεύουν.

Ο πόλεμος είναι ένα σκληρό γεγονός που προκαλεί αρνητικά συναισθήματα ακόμα σε όσους τον παρακολουθούν από μακριά. Όμως, η μεγαλύτερη βοήθεια που μπορούμε να προσφέρουμε στους νεότερους δεν είναι να τους προφυλάξουμε από τις δυσκολίες της ζωής ούτε να εξαλείψουμε τον ψυχικό τους πόνο. Αντιθέτως είναι να τους παρέχουμε ευκαιρίες για να αναπτύξουν ψυχικά εφόδια και αυτοπεποίθηση για να τα βγάλουν πέρα και να ωριμάσουν μέσα από όσα φέρνει η ζωή στο δρόμο τους.

Χριστίνα Αρετάκη

Φιλόλογος – Ειδική Παιδαγωγός (MSc)

Βιβλιογραφία

Brock, S.E., Sandoval, J., & Lewis, S. (2005). Διαχείριση κρίσεων στο σχολείο: Εγχειρίδιο για τη δημιουργία ομάδων διαχείρισης κρίσεων στο σχολείο 

(Preparing for crisis in the schools: A manual for building school crisis response teams) (2^η έκδ., Επιστημονική επιμέλεια ελληνικής έκδοσης και πρόλογος Χ. Χατζηχρήστου, Μετάφραση: Ε. Θεοχαράκη). Αθήνα: Τυπωθήτω.

 

Jones, L. (2008). Responding to the needs of children in crisis. International Review of Psychiatry, 20 (3), 291-303.

 

Kreuger, L.,  & Stretch, J. (2003). Identifying and helping long term child and adolescent disaster victims: model and method. Journal of Social Service Research, 30 (2), 93-108.

 

National Association of School Psychologists (2003). Helping Children Cope With Crisis: Care for Caregivers. Bethesda, MD: National Association of School Psychologists.

 

National Child Traumatic Stress Network, Terrorism and Disaster Network Committee (2011). Coping in Hard Times: Fact Sheet for School Staff, Teachers, Counselors, Administration, Support Staff. Los Angeles and Durham, NC: National Center for Child Traumatic Stress.

 

Roberts, A. R. (2000). An overview of crisis theory and crisis intervention. In A. R. Roberts (Ed.), Crisis intervention handbook: Assessment, treatment and research (pp. 3-30). New York, NY: Oxford University Press.

 

Χατζηχρήστου, Χ. (Επιμ.) (2012). Διαχείριση Κρίσεων στη Σχολική Κοινότητα. Αθήνα: Τυπωθήτω.